Trabzon ve çevresi geleneksel el sanatlarında bir hayli gelişmiştir. Trabzon ve çevresinde hasır bilezik yapımı, telkari, taş ve ahşap işçiliği, dokumacılık, bakırcılık, bıçakçılık, yorgancılık gibi sanatlar yapılmaktadır. Bakırcılık bölgenin en eski el sanatlarındandır.
[dropcap]T[/dropcap]rabzon’da yapılan bu el işçiliklerine genel adı ile “Trabzon İşi” denmektedir. “Trabzon İşi” dünyaca bilinmektedir. Buna en güzel örnekler hasır bilezikler ve telkari usulüyle el yapımı gümüş – altın işlemeler ve dokuma eşyalardır. Bu el sanatları aynı zamanda alınabilecek hediyelik eşyaların da başında gelmektedir. Daracık Arnavut kaldırımlı, koridor biçimindeki sokaklar Trabzon halkının da alışveriş mekanıdır. Uzun Sokak ve Kunduracılar Caddesi boyunca çok sayıda yöresel el sanatları satan mağazaya rastlayabilirsiniz. Tarihi belgelerde “Padişahın donu ile gömleği ve ipekli kumaşlar Trabzon dokumasından tedarik edilirdi” şeklinde kayıtlarla karşımıza çıkan ve “Trabzon bezi” ve bütün Osmanlı vilayetlerinde ün yapan Trabzon dokumalarının üretimi, kırsal kesimdeki talebin varlığının yanı sıra turistik talebin oluşması sebebiyle de hala sürmektedir. Bugün tüm Anadolu’da olduğu gibi, Trabzon’da da el dokumacılığında bir gerilemenin söz konusu olmasına rağmen, peştemal vb. eşyanın halkın günlük yaşamındaki önemli yerini koruması bu geleneksel sanatımızı yaşatmaktadır. Trabzon dokumacılığıyla ilgili araştırmalarda “keten kenevir” denilen dokuma aslında “kendir”dir. El tezgahlarında el eğirmesi yöntemiyle elde edilen kendir ipliğiyle yapılan dokumalar, yerini zamanla pamuğa bırakmıştır. Iğdır, Erzincan ve Çukurova’dan sağlanan pamuk ipliğiyle Trabzon’dan başka Maçka, Çarşıbaşı, Beşikdüzü ve Şalpazarı gibi yerlerde başta peştamal olmak üzere, perde, gömleklik, şal, başörtüsü, kuşak vb. dokumalar üretilmektedir. Karadenizli kadının simgesi olan Dolay Peştamal (bele dolanan) ve Baş Peştamali olarak iki ana gruba ayrılır. Renk, büyüklük ve dokuma tekniğine göre de değişik isimler alırlar.
HEYBE
İşte, alışverişte, pazarda erzak ve ihtiyaç maddelerini koymaya veya taşımaya yarar geniş bantlar arasında ince çizgiler taşıyan bir dokumadır. Ağız kısımları kendi ipiyle büzülebilirler.
KEŞAN
Tahta el tezgahlarında dokunan keşanları yöre kadınları başlarına, peştamalleri ise bellerine bağlarlar. Her yörenin birbirinden farklı desenlere sahip peştamalleri vardır. Kök boyalardan yapılan keşan ve peştamaller, el dokuması çarşaf ve kumaşlar hem günlük yaşamda hem de dekoratif amaçlı kullanılabilirler.
KUŞAK
Kalın yün iplikten yapılan üçgen biçimde kök boyalarla farklı desenlere boyanan, genellikle bölgemizde kadınlarımızın bellerine doladıkları bir giysi türüdür.
ÇORAP
Boyanmış ya da boyanmamış yünden örülürler. Boyanmamış saf yünler beyaz ve kahverengi doğal renklerdir. Trabzon el yapımı çorapları, erkek çorapları, kadın çorapları, çocuk çorapları ola-rak örülürler. Çorap süsleri arasında üçgen motifler Trabzon’un özelliğidir. Ve nazara karşı bir önlem olarak kullanılır.
HASIR BILEZIKLER
Evlerde genç kızlar tarafından elde örülen hasır bilezikler altın ya da gümüş ince tellerden yapılır. Örme sanatıyla çeşitli araç gereçler kaplar ve birçok ürünün yanı sıra, Trabzon’a özgü olan “hasır bilezik” yapımı çok yaygındır. Gerek altın ve gerekse gümüşten hasır bilezik ve kolye yapılmakta, ülkemizin hemen her yerine ve dünyanın birçok ülkesine gerek gurbetçi vatandaşlarımızla ve gerekse de ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı turistlerle götürülmektedir. Hasır bilezik, 31-32 mikron inceliğindeki altın ya da gümüş tellerin ilmek ilmek örülmesiyle yapılmaktadır. Tamamen el emeği, göz nuru olan bu sanat Trabzonlu genç kızlar ve kadınlarımız tarafından dokunmaktadır. Örme gümüş ve altın “tespih püskülleri” de Trabzon kuyumculuğunun özgün örnekleridir.
KAZAZ SANATI
İpek veya naylon tel üzerine burularak sarılan çok ince (0,08 mikron) 995 ayar altın ve 999 ayar gümüş telleriyle yapılan yöresel bir el sanatıdır. Altın ve gümüş tellerin sarılması sırasında, içte kalan ipek ya da naylon iplik kıvrak tutularak sarma işlemi yapılır. Bunun neticesinde bitmiş bir telin kalınlığı ise 0.3- 0.5 mm kalınlığına ulaşır. Kazaz ürünlerinin başında kolye, küpe, bileklik ve buroloklar kadınların, tespih ve tespih püskülleri ise erkeklerin en çok tercih ettiği ürünler arasında yer almaktadır. Tarihi geçmişi konusunda kesin bir bilgi bulunmayan bu sanatın Mezopotamya uygarlığından günümüze kadar ulaştığı tahmin edilmektedir. 1. Dünya Savaşı yıllarında Trabzon’da 50’nin üzerinde kazaz dükkanı bulunurken şu an sınırlı sayıda sanatkar bulunmaktadır.
TELKARI İŞLEMECILIĞI
Tel işi anlamına gelen telkarinin kökeninin 3000’lerde Mezopotamya, 2500’lerde de Anadolu olduğu ve buralarda kullanıldığı, bununla birlikte eski Yunan ve Roma’da yaygın olduğu bilinmektedir.15. yüzyıldan sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygın olduğu ve telkarinin Trabzon’a yerleşmesinde Dağıstanlı ustaların etkisinin olduğu ustalar tarafından da dile getirilmektedir. Trabzon işi telkariler, likör ve kahve takımı, çay tepsisi, takunya, ev ve mutfaklarımızda kullandığımız çeşitli saklama kapları gibi örnekler telkariden üretilen işler arasında sayılabilir.
BAKIR İŞLETMECILIĞI
Bölgedeki zengin bakır yataklarından elde edilen bakır, Doğu Karadeniz Bölgesi’nin en önemli ticaret ve kültür şehri olan Trabzon atölyelerinde işlenmiştir. Trabzon’daki atölyeler, ortaçağdan beri geleneksel olarak bakır, bronz ve pirinçten mutfak kaplarıyla çeşitli eşya yapımına devam etmekteydi. Atölyelerdeki bakır, bronz ve pirinç üretimi, Trabzon’un en büyük sanayi kolunu oluşturmaktaydı. Osmanlı Sultanı II. Bayezid döneminde yapılan Topkapı Sarayı envanter listelerinin de gösterdiği gibi, Trabzon atölyelerinde büyük bir beceriyle üretilen kaplar, Osmanlı sarayında kullanılacak kadar değerliydi. Büyük bir beceriyle bakır, bronz ve pirinçten yapılan mutfak kaplarıyla çeşitli eşya, Karadeniz, Doğu Anadolu ve Kuzeybatı İran bölgesinde kullanım alanı bulmuştur. Ayrıca Trabzon’un önemli bir liman şehri olması, üretilen bakır eşyanın denizyoluyla Karadeniz’deki diğer şehirlere de ihracını kolaylaştırmıştır. Nitekim Osmanlı arşiv belgelerinden öğrendiğimize göre, Trabzon’daki atölyelerde yaptırılan çok sayıdaki barut ve güherçile kazanları, Anadolu’da başka şehirlere gönderilmekteydi. Trabzon’daki atölyeler, bakırcılık sanatını günümüze kadar canlı bir şekilde devam ettirmişlerdir. Bakırcı, kazancı ve kalaycıların halk türkülerine konu olması, bu zanaat dalının sosyal hayatta oynamış olduğu önemli rolü açıkça göstermektedir. Bölgeye özgü karakteristik formlara sahip olan üstten saplı ocak kazanları, bakraçlar, ibrikler, güğümler, süt tasları, hoşaf tasları, hamur leğenleri, kapaklı hamsi tavaları, maşrapalar, kapaklı sahanlar, tencereler ve mangallar, Trabzon atölyelerinin ününü yansıtmaktadır. Üretilen bu eşyalar, hem Anadolu hem de İstanbul’da yaygın olarak kullanılmaktaydı. Günümüzde bile, Trabzon atölyelerinde üretilen bakır kap kacak Doğu Karadeniz Bölgesi ile İstanbul ve Adapazarı-Bolu yöresinde en çok aranılan mutfak kapları olarak büyük bir ihtiyacı karşılamaktadır.
AHŞAP İŞÇILIĞI
Yapı malzemesi olarak, çevrenin ormanlık olması dolayısıyla ahşap çok kullanılmıştır. Köy ve yayla mimarisinde ahşap hala vazgeçilmez malzemedir. 100-150 yıl dayanması sebebiyle yörede “ehil ağaç” denilen ve özellikle çatılarda kullanılan kestane ağacı en önemli yapı malzemesidir. Ayrıca çeşitli ev ve mutfak eşyaları da ahşaptan üretilmiştir: İskemle, dolap, tekne, külek (yağ koymak için), yayık, kaşık, kepçe ve su kapları gibi eşyaların üretimi, azalarak da olsa günümüzde sürmektedir.
ŞIMŞIR KAŞIK
Trabzon’da kaşıklar tür ve boyutlarına göre kaşık, büyük kaşık ve kepçe gibi isimlerle bilinir. Şimşir ağacı genellikle ilimizde Of ve Yomra yörelerimizde yetişir. Şimşir kaşık ise Köprübaşı ilçesinde ünlenmiştir.
YAYIK
Trabzon yayla evlerinde hayvansal ürünlerden tereyağı, ayran gibi ürünleri elde edebilmek için ahşaptan yapılan alt kısmı geniş, üst kısmı dar ve 120-130 cm boyunda geniş tarafından tutulup, çalkalanarak kullanılan bir araçtır.
ÖRME SEPET
İlimizde fındık çubuğuyla yapılan örme sepetler hemen hemen her ilçede yapılmaktadır. Karadeniz insanı farklı işlevler için farklı farklı sepet türleri geliştirmiştir. Genel olarak sırta alma, kola takma ve yere koyma amaçlarına hizmet ederler. Örneğin ekmek selesi, arka sepeti, üç dipli sepet, fındık sepeti, çay sepeti gibi türleri mevcuttur.
TAŞ İŞÇILIĞI
Mimari süslemenin yanı sıra, artık çok kısıtlı da olsa, büyük değirmen taşları, el değirmenleri ve “pileki” taşları üretilmektedir. El değirmenleri buğday ve mısır yarması öğütmekte halen kullanılmaktadır. “Pileki” ise, eski evlerde üzerinde ateş yanan ve yanan ateşin ısıtmasıyla oluşan ısı ile ekmek pişirmeye yarayan yuvarlak şekilli taş bir teknedir.
BIÇAKÇILIK
Sürmene’de bir zamanların o ünlü Sürmene bıçakların yapımı artık tarihe karışmış gibidir. Ancak sipariş üzerine birkaç eski usta tarafından yapılmaktadır. Daha çok mutfak bıçakları ve çay kesme makasları üretilmektedir. Sürmene bıçakçılığı değişen sosyoekonomik yapıya ayak uydurarak yaşamını sürdürmektedir.
